Peter Agotha en Gaston Claassens over het hoogwater van juli 2021

Peter Agotha – De Vlaamse Waterweg: Al bij al zijn we redelijk tevreden. De uitgevoerde werken hebben hun nut bewezen en eigenlijk precies gedaan wat we wilden dat ze deden. Maar de pijnpunten die we wisten zitten, zijn nog eens pijnlijk naar boven gekomen. Het werk is nog lang niet af.  
Gaston Claassens - Rijkswaterstaat: Het hoogwater van afgelopen zomer is de ultieme praktijktest geweest en het heeft heel goed gefunctioneerd, maar er zijn inderdaad wel wat zorgpunten naar voren gebracht.  

Wat is er precies gebeurd die week? 

Peter: In juli 2021 is er op zéér korte tijd een enorme hoeveelheid water gevallen. Niet zozeer in het gebied van het Rivierpark Maasvallei zelf, maar wel bovenstrooms. Dat water is met een enorme golf afgekomen. Ik weet nog dat ik dinsdag op het terrein was, het water al redelijk hoog stond en nog aan het stijgen richting 1000 m³/sec. Mijn dijkwachter zei toen dat het naar de 1500 m³/sec zou gaan. Twee dagen later, donderdag, is het naar 3260 m³/sec gegaan! In het zuidelijke deel waar al heel veel grote werken waren uitgevoerd was het – met alle respect voor de mensen - eerder een toeristische attractie. Ter hoogte van Mazenhoven en Meeswijk is het hoogwater zelfs niet  tot tegen de winterdijk gekomen. Wel had het water zoveel kracht dat er heel veel schade is aangericht. De veerstoep van Meeswijk is bijvoorbeeld helemaal weggespoeld. Er zijn ook heel wat grindgaten in de Maas gemaakt, zowel in het midden van de Maas als aan de oevers.  

Gaston: “De Maas is oet..” was vroeger een angstaanjagend iets. Het gaf aan dat het water eraan zat te komen. Mensen die al wat ouder zijn en hier opgroeiden kennen dat. Het betekende dat de meubels omhooggingen, dat er blokken werden gezet werd en dat ze naar het dorpscafé gingen om daar gezellig een kopje koffie of een biertje te drinken. Maar bij hoger water bracht het toch ook wel wat schrik mee. Als de Maas nu ‘oet is’ en de mensen zitten achter de dijken, dan zitten ze daar veilig en kunnen ze met een gerust hart gaan slapen. Het is een stuk veiliger geworden.  

Peter: In het noordelijke gedeelte, tegen Maaseik, was het wél kantje boord. Daar kwam het water tot tegen de dijkmuur van Heppeneert en hadden we twee lagen zandzakjes nodig om te voorkomen dat het water tot in Heppeneert zou komen. In het noordelijke gedeelte zijn er dus nog heel wat ingrepen te doen plus ook in de centrale sector, in Mazenhoven, Meeswijk, Molenveld, hebben we ook nog extra ingrepen te doen. Daarachter het mijnverzakkingsgebied ligt. Een gebied waar ten gevolge van het graven van de mijnen het hinterland een 6 à 7m omlaag is gegaan. Als de Maas er in Heppeneert over gaat is dat enorm triest voor de mensen die er wonen, want dat betekent dat hun living onder water staat. Elektriciteitsdraden die kortsluiting geven, meubels die helemaal vernield zijn. Maar er gaan geen doden vallen. Als het water ooit in het mijnverzakkingsgebied zou komen, zijn er ongeveer 4000 mensen die op een halfuur tot een uur tijd, een waterkolom van een halve meter krijgen.  Vandaar dat we zeker dat gebied nog extra beveiligen. Bij het laatste debiet van 3260 m³/sec is dat totaal geen probleem geweest, stond het water zelfs niet tot tegen de winterdijk. Volgens onze berekeningen moet het daar al 4000 m³/sec hebben, maar we willen het nog verder gaan en beveiligen tot tegen 4700 m³/sec. 

Gaston: Het hele hoogwater in juli was uitzonderlijk, het hoogste dat we ooit gehad hebben. En dat in de zomer. Dat is superuniek.  

Peter: Onze metingen zijn begonnen in 1911, daar worden dan kansberekeningen aan verbonden en wordt er teruggerekend. Ik heb mij laten vertellen door de mensen die daarmee bezig zijn dat het laatste hoogwater van juli 2021, een kans had van 1 op 125 jaar. Máár, tussen de lijnen lees je dat we onze modellen mogelijk moeten aanpassen om rekening te houden met de klimaatsverandering. We weten alleen nog niet precies waar het heen gaat. We weten dat het erger wordt, maar hoe erg? Was dit inderdaad zeer uitzonderlijk of was dit iets dat je om de 20 jaar gaat krijgen.  

Gaston: Het betekent ook dat je nooit klaar bent. We moeten het in de gaten houden en we moeten ook het beheer blijven doen van deze gebieden. Je kunt het niet loslaten, de runderen hebben hier een hele belangrijke functie om het landschap open te houden; voor een goede natuurontwikkeling maar zeker ook voor een goede doorstroming. 

Peter: Vroeger was die aanpak zeer verschillend, maar we zijn geleidelijk aan naar elkaar toegegroeid. Nederland is natuurlijk een waterland en is het aan zichzelf verplicht om plannen te maken, ze hebben veel regels en procedures rond alles wat met water te maken heeft. In België hebben we lang de traditie gehad om problemen ad hoc aan te pakken. Wanneer er een overstroming was in een bepaald dorp, dan werd het betreffende probleem ter plaatse opgelost. Die manier van werken werd onhoudbaar na de overstromingen van 1993 en 1995. We hebben dan het idee gehad om veel meer met de Nederlanders te gaan samenwerken. Vanaf begin 2000 zijn er in de Vlaams Nederlandse Bilaterale Maascommissie, de zogenaamd VNBM, allerlei samenwerkingsakkoorden gesloten en zijn onze werkingen veel meer op elkaar afgestemd. Wij hebben plannen van de Nederlanders overgenomen, zij hebben een aantal inzichten van ons overgenomen.  

RPMV: We staan hier in Herbricht, dat is een symbolische locatie 

Peter: Herbricht heeft een zeer lange geschiedenis en bestaat al meer dan duizend jaar. Interessant om weten is dat Herbricht 1000 jaar geleden aan de andere kant van de Maas lag. Dat klinkt misschien heel raar en het is niet zo dat Herbricht van plaats veranderd is. Het is de Maas die 1000 jaar geleden verder naar het westen lag. De Maas schoof geleidelijk aan naar het oosten op zodat Herbricht aan de andere kant van de Maas kwam te liggen. Waar Herbricht vroeger in de buurt van Voulwammes lag, ligt het nu in de buurt van Neerharen. In de 19de eeuw werd dan de Zuid-Willemsvaart gegraven en werd Herbricht afgesneden. Door de eeuwen heen werd Herbricht vaak overspoeld door de Maas en ook nu ligt het nog buitendijks. Dat betekent dat het niet wordt beschermd door de winterdijken van de Maas. Er is dan ook een uitdovingsbeleid van kracht: vanaf het moment dat inwoners van Herbricht aangeven dat ze hun huis willen verlaten, kunnen ze het laten onteigenen door de overheid. Vervolgens wordt dat huis dan afgebroken. 

RPMV: Wat is rivierdynamiek? 

Peter: Rivierdynamiek is de dynamiek van de rivier zelf. Om te beginnen is er iets heel bijzonder aan de gemeenschappelijke Maas. Die daalt namelijk over een afstand van 50 rivierkerilometers ongeveer 25 meter. Met andere woorden: per rivierkilometer daalt de Maas ongeveer een halve meter. Dat is geweldig veel. Ter vergelijking: vanaf het punt waar de gemeenschappelijke Maas eindigt aan de grens tot het punt waar de Maas in de Noordzee uitkomt, daalt ze nog eens 25 meter, maar dan over een afstand van 300 km. Dat grote verval heeft tot gevolg dat er vaak grote stroomsnelheden zijn in de gemeenschappelijke Maas. Daardoor zijn er uitspoelingen, grind dat wordt weggenomen en elders terug wordt aangezet. De Maas verandert op die manier voortdurend van vorm, haar oevers eroderen en zetten aan de andere kant weer aan. Er ontstaan erosiekuilen in de Maas die elders weer worden gevuld. Het is een voortdurend proces, waardoor de gemeenschappelijke Maas voortdurend van vorm verandert.  

Gaston: Rivierdynamiek is iets dat we de afgelopen jaren steeds meer terug proberen te creëren. Vroeger zat de Maas in een strak jasje, tussen hoge oevers. Met de werken die we nu uitvoeren, willen we de Maas weer ruimte geven om die dynamiek terug te herstellen. De Maas mág meanderen, er mogen stukjes afkalven, er mogen eilandjes ontstaan en mooie natuur ontwikkelen.  

Peter: Die dynamiek biedt ongelooflijk veel kansen voor recreatie, maar ook ongelofelijk veel kansen voor fauna en flora. Weliswaar moeten we af en toe een uitzondering maken: soms zijn er plaatsen waar de Maas té dicht bij dichtbebouwde dorpen komt, of waar er bijvoorbeeld een leiding de Maas kruist. Op die plaatsen moeten we dan toch beschermingen aanbrengen - meestal door breuksteen- of grindbestortingen - zodanig dat de Maas op die plaatsen toch weer ingeperkt wordt. We weten dat de Maas zich daartegen gaat verzetten, dus we pelderroberen die situaties zoveel mogelijk te vermijden.  

Gaston: We willen de rivierdynamiek ook gebruiken en combineren met hoogwaterveiligheid. De afgelopen jaren zijn de steile oevers afgegraven en is er heel veel ruimte voor de rivier gemaakt. We hebben de uiterwaarden verlaagd waardoor de Maas de ruimte heeft en het ook bij hogere afvoeren veilig blijft in deze omgeving.  

Peter: Daarom werden in het verleden al heel wat werken uitgevoerd. Bijvoorbeeld in Boyen-Veurzen, werd het rivierbed verbreed. Daar heb je nu een heel aangenaam terrein bij laagwater en bij hoogwater kan de Maas er overstromen. Oude grindplassen, zoals bijvoorbeeld Negenoord en Bichterweerd, werden ingeschakeld zijn in het systeem. In normale omstandigheden zijn dat kleine paradijsjes voor watervogels, maar bij hoogwater kan ook daar de Maas over stromen zodat het waterpeil kan zakken. Het waterpeil komt op die manier minder hoog dan voor die plassen werden ingeschakeld.  

Gaston: Een voorbeeld aan Nederlandse zijde is dat we nevengeulen maken. Bij Visserweert is er om het dorp heen een hoogwatergeul gegraven. Bij hoogwater wordt dat dorpen dan een eilandje midden in de hoogstaande Maas, met het vasteland verbonden door een hoogwaterbrug. Bij Maasband staat dat ook te gebeuren. 

Peter: Al die werken worden ook gemeenschappelijk besproken omdat verbredingen of stortingen aan de ene kant gevolgen hebben aan de andere kant. Vaak is het zo dat Rijkswaterstaat aan de Vlaamse Waterweg vraagt om bijvoorbeeld ergens een rivierverruiming toe te passen aan Vlaamse zijde, omdat in het algemeen de bevolkingsdichtheid aan de Nederlandse zijde hoger is dan die aan de Vlaamse zijde.  

Peter: De gemeenschappelijke Maas was oorspronkelijk een Grensmaas. In 1839 werden er een aantal akkoorden over gemaakt en lange tijd bleef dat een grensrivier. Pas na de overstromingen van 1993 en 1995 groeide het besef dat het zo niet langer kon. De Grensmaas werd de gemeenschappelijke Maas. Toen zijn de contacten tussen Vlaanderen en Nederland, tussen de voorloper van de Vlaamse Waterweg en Rijkswaterstaat veel intenser geworden. Zeker vanaf begin 2000 beschouwen we de gemeenschappelijk Maas echt als een gezamenlijk cadeau van de natuur aan onze beide landen waar we samen acties uitvoeren, waar we samen overleggen over plannen.  

Gaston: Waar we samen aan moeten werken en samen van kunnen genieten. De gemeenschappelijke Maas is veel meer dan water alleen. Het zijn verruimde oevers, prachtige natuurgebieden en alles wat er omheen zit, waar we aan beide zijden van kunnen genieten.  

Peter: Het is een gemeenschappelijk cadeau van de natuur, dat we een tijdlang verwaarloosd hebben, maar waar we nu terug volop in investeren. 

RPMV: We zien hier wel kajaks, maar geen schepen passeren. Hoe komt dat? 

Gaston: De Maas is hier niet bevaarbaar voor schepen. Dat heeft te maken met het hoge verval en het feit dat hij niet gestuwd is. Een niet-gestuwde rivier, gecombineerd met het feit dat het regenrivier is, heel variabel qua debiet en is daardoor niet geschikt om te gebruiken als vaarroute. In de zomer is de Maas doorgaans een klein stroompje en in de winter is het een gigantische bak met water, die is gewoon niet geschikt voor varen.  

Peter: Aan het begin van de 20ste eeuw zijn er plannen geweest om op de gemeenschappelijke Maas een tiental stuwen te bouwen met dan telkens een sluis erbij om de gemeenschappelijke Maas wél bevaarbaar te maken. Dat was een gigantisch project dat zeer veel geld zou kosten en dat het natuurlijke karakter van de gemeenschappelijke Maas totaal om zeep zou hebben geholpen. Dat plan is niet doorgegaan. Ondertussen brak de eerste wereldoorlog brak uit, waarna er in het interbellum er te weinig geld was. Uiteindelijk werd er aan Nederlandse zijde beslist het Julianakanaal te graven zodat er daar een alternatieve route ontstond. Aan Belgische kant werd de Zuidwillemsvaart verbreed en dan ook nog het Albertkanaal gegraven, zodat ook daar een alternatieve route ontstond om de steenkool uit de mijnen naar de afnemers te transporteren. Dat plan met al die sluizen en stuwen er niet doorgekomen, en gelukkig maar, anders hadden we nu geen rivier gehad, maar een veredeld kanaal.  

Gaston: Het mooie is dat je hier echt kan genieten van de rivier, je zou bij wijze van spreken naar de overkant kunnen lopen om hier in België een pint te pakken. 

RPMV: Je zegt ‘bij wijze van spreken’, maar is het mogelijk tijdens laagwater de Maas te voet oversteken? 

Peter: Je zou dat kunnen doen, maar officieel is het verboden. Gelukkig hebben we een alternatief, de veertjes over de Maas. En dat is ook heel prettig om mee te maken. 

Gaston: De Maas oversteken is een veiligheidsrisico. Het ziet er mooi uit, maar het blijft wel een wilde rivier met gevaren.  

Peter: Ook bij een heel laag debiet zitten er nog altijd gekke stromingen en kolkingen in de Maas. Ook een rivier die gemiddeld maar een 20m cm diep is, kan toch een gat bevatten van 2 meter diep waarin je kan verdrinken. Ook een laagwater van 10-15 m³/sec blijft nog steeds behoorlijk wat water. En dat water stroomt altijd wel door één of ander gat. Wanneer je dan net in dat gat stapt, zou je wel eens meegezogen kunnen worden. Ook zwemmen in de Maas is officieel verboden. Water is schitterend om naar te kijken, water brengt leven, maar water kan ook levensgevaarlijk zijn. 

Gaston: In de laagwaterperiodes zien we wel de koeien en paarden die het gebied begrazen de Maas oversteken.  

Gaston: “De Maas is oet..” was voorheen een onheilspellend iets, het gaf aan dat het water eraan zat te komen. Mensen die al wat ouder zijn en hier opgroeiden kennen dat. Het betekende dat de meubels omhoog gingen, dat er blokken werden gezet werd en dat ze naar het dorpscafé gingen om daar gezellig een kopje koffie of een biertje te drinken. Maar bij hoger water bracht het toch ook wel wat schrik mee. Als de Maas nu ‘oet is’ en de mensen zitten achter de dijken, dan zitten ze daar veilig en kunnen ze met een gerust hart gaan slapen. Het is een stuk veiliger geworden.  

Peter: De werken in het verleden hebben hun nut bewezen, maar met name in de noordelijke sector van de gemeenschappelijk Maas zijn er nog heel wat acties te ondernemen om ook daar de hoogwaterveiligheid te verbeteren. Aan Vlaamse zijde denk ik dan bijvoorbeeld aan Heerenlaak 

Gaston: De extremen als gevolg van de klimaatverandering, maken dat we nooit klaar zijn. Het zal altijd bijsturen zijn, kijken naar nieuwe ontwikkelingen en of er nog extra ingrepen nodig zijn. Daarnaast zijn de extreme laagwaterperiodes die we mogelijk gaan krijgen, een extra punt van aandacht. We zijn nooit klaar.